Carita Parahyangan
Dicutat tina
Atja (1968) Carita Parahiyangan: Naskah Titilar Karuhun Urang Sunda. Bandung:
Jajasan Kebudajaan Nusalarang
Téks Carita Parahyangan
I
Ndéh nihan Carita Parahiyangan.
Sang Resi Guru mangyuga Rajaputra.
Rajaputra miseuweukeun [1] Sang Kandiawan lawan Sang Kandiawati, sida sapilanceukan. Ngangaranan manéh Rahiyangta
Déwaraja. Basa lumaku ngarajaresi ngangaranan manéh Rahiyangta ri Medangjati, inya Sang Layuwatang, nya nu nyieun Sanghiyang Watang Ageung.
Basana angkat sabumi jadi manik sakurungan, nu miseuweukeun pancaputra; Sang Apatiyan [2] Sang Kusika, Sang Garga Sang Mestri, Sang Purusa, Sang Putanjala inya Sang Mangukuhan, Sang Karungkalah, Sang Katungmaralah [3], Sang Sandanggreba, Sang Wretikandayun.
II
Hana paksi Si Uwur-uwur, paksi Si Naragati, nyayang di titrayatra [4] Bagawat Resi Makandria [5]. Dihakan anakna ku salakina. Diseuseul [6] ku éwéna [7].
Carék éwéna, "Papa urang, lamun urang teu dianak, jeueung Bagawat Resi Makandria.
Ditapa sotéh papa, ja hanteu dianak."
Carék Bagawat Resi Makandria, "Dianak ku waya, ja éwé ogé hanteu."
Ti inya carék Bagawat Resi Makandria, "Aing dék leumpang ka Sang Resi Guru, ka Kéndan."
Datang siya ka Kéndan.
Carék Sang Resi Guru, "Na naha siya Bagawat Resi Makandria, mana siya datang ka dinih?"
"Pun samapun [8], aya béja kami pun, kami ménta pirabieun pun. Kéna kami
kapupulihan ku Paksi Si Uwur-uwur, paksi Si Naragati, papa baruk urang hanteu di na anak."
Carék Sang Resi Guru, "Leumpang siya ti heula ka batur siya deui, anaking Pwah Aksari Jabung, leumpang husir Bagawat Resi Makandria, na pideungeuneun satapa, anaking."
Leumpang Pwah Rababu, datang ka baturna, teu diaku rabi. Nyeueung inya wedadari
geulis, ti inya nyieun manéh Pwah Manjangandara, na Bagawat Resi Makandria nyieun
manéh Rakéyan Kebowulan, sida pasanggaman. Carék Sang Resi Guru,
"Étén [9] anaking, Pwah Sanghiyang Sri! Leumpang kita ngajadi ka lanceuk siya, ka
Pwah Aksari Jabung."
Ti inya leumpang Pwah Sanghiyang Sri ngajadi, inya Pwah Bungatak Mangaléngalé.
III
Carék Sang Mangukuhan, "Nam adiing [10] kalih, urang ngaboro [11] leumpang ka
tegal."
Sadatang ka tengah tegal, kasampak Pwah Manjangandara deung Rakéyan Kebowulan.
Digérékeun ku sang pancaputra; beunangna samaya, asing [12] nu numbak inya ti
heula, nu ngeunaan inya, piratueun [13].
Keuna ku tumbak Sang Wretikandayun, Kebowulan jeung Pwah Manjangandara.
Lumpat ka patapaanana, datang paéh. Dituturkeun ku Sang Wretikandayun. Pwah
Bungatak [14] Mangaléngalé kasondong nginang deung Pwah Manjangandara; ku Sang
Wretikandayun dibaan pulang ka Galuh, ka Rahiyangta ri Medangjati.
IV
Lawasniya adeg ratu lima welas tahun, disilihan ku Sang Wretikandayun di Galuh,
mirabi Pwah Bungatak Mangaléngalé.
Na Sang Mangukuhan nyieun manéh panghuma; Sang Karungkalah nyieun manéh
panggérék, Sang Katungmaralah nyieun manéh panyadap; Sang Sandanggreba nyieun
manéh padagang. Ku Sang Wretikandayun diadegkeun Sang Mangukuhan,
Rahiyangtang Kulikuli; sang Karungkalah diadegkeun Rahiyangtang Surawulan; Sang
Katungmaralah diadegkeun Rahiyangtang Pelesawi [15]; Sang Sandanggreba
diadegkeun Rahiyangtang Rawunglangit.
Sang Wretikandayun adeg di Galuh. Ti inya lumaku ngarajaresi, ngangaranan manéh
Rahiyangta ri Menir [16]. Basana angkat sabumi jadi manik sakurungan, inya nu
nyieunna Purbatisti.
Lawasniya ratu salapan puluh tahun.
Disilihan ku Rahiyangtang Kulikuli, lawasniya ratu dalapan puluh tahun.
Disilihan ku Rahiyangtang Sarawulan, lawasniya ratu genep tahun, katujuhna panteg
kana goréng twah.
Disilihan ku Rahiyangtang Rawunglangit, lawasniya adeg ratu genep puluh tahun.
V
Disilihan ku Rahiyangtang Mandiminyak.
Seuweu Rahiyangta ri Menir [17], teluan sapilanceukan; anu cikal nya Rahiyang
Sempakwaja, adeg Batara Dangiyang Guru di Galunggung; Rahiyangtang Kedul, adeg
Batara Hiyang Buyut di Denuh; Rahiyangtang Mandiminyak adeg di Galuh.
Carék Sang Resi Guru, "Karunya aing ka Rahiyang Sempakwaja hanteu diboga [18] éwé.
Anaking Pwah Rababu! Kita leumpang husir Rahiyang Sempakwaja, kéna inya
pideungeuneun siya satapa."
Sang Resi ngagisik tipulung [19] jadi jalalang bodas, leumpang ngahusir Rahiyang
Sempakwaja, eukeur melit [20].
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Na naha jalalang bodas éta?"
Top sumpit. Nya mana dihusir, dék nyumpit inya. Kapanggih Pwah Rababu eukeur
mandi di Sanghiyang Talaga Candana.
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Ti mana kéh, éta nu mandi?"
Éta diléléd sampingna ku sumpit. Beunang diléléd. Aya deungeunna Pwah Aksari kalih,
tuluy lalumpatan ka tegal. Pwah Rababu dicokot ku Rahiyang Sempakwaja, dipirabi,
dikasiahan na Pwah Rababu. Nya mana diseuweu, inya Rahiyang Purbasora, Rahiyang
Demunawan, dwaan sapilanceukan.
VI
Ngareungeu tatabeuhan humung gumuruh tanpa parungon [21], tatabeuhan di Galuh.
Pulang ka Galuh teter nu ngigel.
Sadatang ka buruan ageung, carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang Apatih, na saha
éta?"
"Béjana nu ngigel di buruan ageung."
"Éta bawa sinjang saparagi, iweu kéh pamalaan aing. Téhér bawa ku kita keudeukeudeu!"
Leumpang sang apatih ka buruan ageung, dibaan ka kadatwan na Pwah Rababu.
Dipirabi ku Rahiyangtang Mandiminyak, dirabi kasiahan na Pwah rababu. Diseuweu
patemuan, dingaranan Sang Salah.
VII
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Rababu leumpang! Ku siya bwatkeun budak éta ka
Rahiyangtang Mandiminyak. Anteurkeun patemuan siya Sang Salahtwah."
Leumpang Pwah Rababu ka Galuh.
"Aing dititah ku Rahiyang Sempakwaja mwatkeun budak éta, beunang siya ngeudeungeudeu
aing téh."
Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Anak aing tu kita, Sang Salah."
Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang Apatih, ku siya teundeun kana jambangan.
Bawa ka tegal!"
Dibawa ku sang apatih ka tegal, sapamungkur [22] sang apatih, ti tegal metu ikang
aprama [23] tog ka langit, kabireungeuh ku Rahiyangtang Mandiminyak.
"Sang Apatih, husir deui teundeun siya, budak ta!"
Dihusir ku sang apatih ka tegal, kasondong hirup. Dibaan ka hareupeun Rahiyangtang
Mandiminyak. Dingaranan Sang Sénna.
VIII
Lawasniya ratu tujuh tahun. Na Rahiyangtang Mandiminyak disilihan ku Sang Séna.
Lawasniya ratu tujuh tahun, disilih-jungkat ku Rahiyang Purbasora. Na Sang Séna
diintarkeun ka Gunung Marapi, diseuweu Rakéyan Jambri.
Ageung [24] sakamantrian, lunga ka Rahiyangtang Kedul, ka Denuh [25], ménta
dibunikeun.
Carék Rahiyangtang Kedul, "Putu aing mumul kapangkukan ku siya, sugan siya
kanyahoan ku ti Galuh. Leumpang siya husir Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan, deung anak saha tu [26] siya?"
Carék Rakéyan Jambri, "Aing anak Rahiyang Sang Séna. Dijungkat, diintarkeun ku
Rahiyang Purbasora."
"Lamun kitu, mawa boga kami ngasuhan. Ngan mulah mo sambut samaya aing. Moga
ulah meunang prangan; lamun siya ngalaga prang [27] ka kami. Ngan siya leumpang
maratkeun, husir Tohaan di Sunda."
Sadatang ka Tohaan di Sunda [28], tuluy dipulung minantu ku Tohaan di Sunda. Ti inya
ditinggalkeun, ngahusir Rabuyut Sawal. Carék Rabuyut Sawal, "Saha siya?"
"Aing pun seuweu Sang Séna. Aing nanyakeun pustaka bawa Rabuyut Sawal. Eusina ma
ratuning bala sariwu; pakeun séda, pakeun sakti, paméré Sang Resi Guru."
Dibikeun ku Rabuyut Sawal.
Ti inya pulang ka Galuh Rakéyan Jambri. Tuluy diprang deung Rahiyang Purbasora.
Paéh Rahiyang Purbasora.
Lawasniya ratu tujuh tahun. Disilihan ku Rakéyan Jambri, inya Rahiyang Sanjaya.
IX
Carék Rahiyang Sanjaya, "Sang Apatih, leumpang siya, nanya ka Batara Dangiyang Guru
ku piparintaheun urang inih!"
Sadatang sang apatih ka Galunggung, carék Batara Dangiyang Guru, "Na naha béja siya,
Sang Apatih?"
"Pun, kami dititah ku Rahiyang Sanjaya ménta piparintaheun [29], adi Rahiyang
Purbasora."
Hanteu dibikeun ku Batara Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang
Sanjaya, leumpang nyandogé manéh. Éléhkeun Guruhaji Pagerwesi, éléhkeun Guruhaji
Mananggul, éléhkeun Guruhaji Tepus, éléhkeun Guruhaji Balitar. Lunga Rahiyang
Sanjaya; éléhkeun Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan.
Nyandogé na kasaktian, kénana ta Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring
Kuningan, hanteu kawisésa Dangiyang Guru. Mana ingéléhkeun, inya sakti."
Rahiyang Sanjaya ka Kuningan, tuluy diprang. Éléh Rahiyang Sanjaya. Digérékan, teka
ring loh Kuningan [30], undur Rahiyang Sanjaya.
"Dara [31] aing para dinih, digérékan. Éléh [32] pun kami."
Ti inya pulang deui ka Galuh, Rahiyang Sanjaya.
Sang Wulan, Sang Tumanggal pulang deui ka Arilé. Rahiyang Sanjaya tuluy marék ka
Batara Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang Sanjaya, naha béja
siya datang ka dinih?"
"Aya pun béja kami, pun kami dipiwarang, éléh pun kami, supén pun kami [33]. Kami
meunang ku jadi, pun gumanti diboroan ku Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan."
Pulang deui Rahiyang Sanjaya ka Galuh.
X
Carék Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang pandawa ring Kuningan, "Mawa pisajieun
leumpang ka Galunggung, widihan sajugala ma, palangka wulung, munding
satempahan [34], bras sapadangan."
Sateka siya ka Galunggung, mandeg ring Pakembangan. Kasondong ku Pakembangan,
majar ka Batara Dangiyang Guru. Carék Dangiyang Guru, "Naha béja siya?"
"Pun Batara Dangiyang Guru! Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa di
Kuningan."
"Bagéa amat, siya datang ka dinih. Leumpang siya ka Galuh. Ala Rahiyang Sanjaya,
mangka mawa pisajieun; widihan sajugala ma, saha palangka wulung, munding
satémpahan [35], kawali wesi, bras sapadangan."
Sadatang siya ka Galuh, carék Rahiyang Sanjaya, "Naha béja siya, Pakembangan?"
"Kami pun disuruh ku Dangiyang Guru. Rahiyang Sanjaya mangka nu sangkep mawa
pisajieun. Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan."
Lunga Rahiyang Sanjaya. Téka ri hareupeun Dangiyang Guru, carék Batara Dangiyang
Guru, "Rahiyang Sanjaya! Lamun kawisésa ku siya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan, aing nurut carék siya. Ja beunang ku aing kawisésa, turut
carékéng! Ja aing wenang nuduh tan [36] katuduh. Ja aing anak déwata."
Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan kawisésa ku Batara
Dangiyang Guru.
Sang Wulan dijieun Guruhaji Kajaron.
Sang Tumanggal dijieun Guruhaji Kalanggara di Balamoha.
Sang Puki jadi Guruhaji Pagerwesi.
Sang Manisri dijieun Buyuthadén Rahaséa [37], di Puntang.
Buyuthadén Tunjungputih di Kahuripan.
Buyuthadén Sumajajah di Pagajahan.
Buyuthadén Pasugihan di Batur.
Buyuthadén Padurungan di Lembuhuyu.
Buyuthadén Darongdong di Balaraja.
Buyuthadén Pagergunung di Muntur.
Buyuthadén Muladarma di Parahiyangan.
Buyuthadén Batutihang di Kuningan.
XI
Rahiyang Sanjaya kawekasan ring Medang. Ratu
ring Galuh, Sang Seuweukarma. Ikang ari ratu Galuh, mananem sarwijagih Dadalem
gawey puja, lilir désa, séwabakti ring Batara Upati.
Rahiyangtang Wéréh, maka siya dingaran Rahiyangtang Wéréh, masa siya tinggal anak
sapilanceukan.
Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg haji, kena rohang, ja mangka ngaran Rahiyang
Sempakwaja.
Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg ratu kena kemir, ngaran mangadeg Wikuraja.
Siya jadi Tohaan di Kuningan, anakna ditapa, tu siya seuweu Rahiyang Sempakwaja.
Ujar Rahiyang Sanjaya, "Sama sanak ring aing aki! Lamun kitu ma karah. Ulah anggeus
narahan aing aki, sang apatih!"
Ujar sang apatih, "Mangka dapet deui urang nyayangan Sanghiyang Darmasiksa, mulah
mo déngé!"
Carékna patih kalih ka Rahiyang Sanjaya, "Lamun dék jaya prangrang, mangkat ti
Galuh!"
Prangrang ka Mananggul, éléh sang ratu Mananggul, Pwanala panulak sanjata. Tuluy ka
Kahuripan, diprangrang, éléh Kahuripan, na Rahiyangtang Wulukapeu nungkul. Tuluy
ka Kadul, diprangrang, éléh Rahiyang Supena, nungkul. Tuluy ka Balitar [38], diprang,
éléh sang ratu Bima.
Ti inya Rahiyang Sanjaya nyabrang ka désa Malayu. Diprang di Kemir, éléh
Rahiyangtang Gana. Diprang deui ka Keling, éléh Sang Sriwijaya. Diprangrang ka Barus,
éléh Ratu Jayadana. Diprang ka Cina, éléh Patih Sarikaladarma.
Pulang Rahiyang Sanjaya ka Galuh ti sabrang.
Ndéh humeneng.
XII
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma di Arile, diheueumdeungna para patih; gusti
winekasan pangajaran kaparamartan.
"Nam urang marek, mawa tanggung ka Rahiyang Sanjaya. Mupu omas sakati, gangsal
(buhniya), bawaeun urang ka Rahiyang Sanjaya."
Ti inya diheueum deui di Galuh deu(ng) para patih kali(h).
"Nam, urang nyieun labur di jalan gedé pakeun nyungsung Sang Seuweukarma, ja turut
Rahiyangtang Kuku."
Sateka ka sisi(m)pang(an) ka Galuh deung ka Galunggung, disungsung, disocaan.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Sang apatih, bawa kami marék ka Rahiyang Sanjaya. Ornas
sakati, gangsal boéhniya."
Ujar sang apatih, "Pun Tohaan! Hanteu dipilarang na omas na beusi ku Rahiyang
Sanjaya, hengan huripna urang réa dipilarang."
Andéh kahimengan Rabiyangtang Kuku, pulang deui ka Arile.
Diheueum deungna para patih kalih.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Na naha pakeun urang bakti ka Rahiyang Sanjaya?"
XIII
Sakitu ménakna, ini tangtu Rahiyang Sempakwaja.
Ndéh nihan ta ujar Rahiyangtang Kuku, lunga ka Arile, ngababakan na Kuningan.
Kareungeu ku Rahiyangtang Kuku, inya Sang Seuweukarma ngadeg di Kuningan,
seuweu Rahiyang Sempakwaja; ramarénana pamarta ngawong rat kabéh.
Dayeuh paradayeuh, désa paradésa, nusa paranusa. Ti KeIing bakti ka Rahiyangtang
Kuku: Rahiyangtang Luda di Puntang. Rahiyangtang Wulukapeu di Kahuripan.
Rahiyangtang Supremana di Wiru. Rahiyang Isora di Jawa. Sang ratu Bima di Bali. Di
kulon di Tungtung Sunda nyabrang ka désa Malayu: Rahiyangtang Gana ratu di Kemir.
Sang Sriwijaya di Malayu. Sang Wisnujaya di Barus. Sang Brahmasidi di Keling.
Patihnira Sang Kandarma di Berawan. Sang Mawuluasu di Cimara-upatah. Sang
Pancadana ratu Cina. Pahi kawisésa, kena inya ku Rahiyangtang Kuku. Pahi
ngadegkeun haji sang ma¬nitih Saunggalah. Pahi ku Sang Seuweukarma kawisésa, kena
mikukuh tapak Dangiyang Kuning.
Sangucap ta Rahiyang Sanjaya di Galuh, "Kumaha sang apatih, piparéntaheun urang?
Hanteu di urang dipikulakadang ku Rahiyangtang Kuku. Sang apatih, leumpang,
dugaan ku kita ka Kuningan. Sugan urang dipajar koyo ilu dina kariya, ja urang hanteu
dibéré nyahoan, daék lunga."
Sang patih teka maring Kuningan, marék ka kadaton, umun [39] bakti ka Rahiyangtang
Kuku.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Deuh sang apatih, na naha na béja kita, mana kita datang ka
dinih?"
Ujar sang apatih, "Kami pun dititahan Rahiyangtang Sanjaya. Disuruh ngadugaan ka
dinih. Saha [40] nu diwastu dijieun ratu?"
Carék Rahiyangtang Kuku, "U sang apatih, yogya aing diwastu dijieun ratu ku na urang
réa. Ngan ti Rahiyang Sanjaya ma hanteu nitah ku dék kulakadang deung hamo ka
kami, ja bogoh maéhan kulakadang baraya. Ja aing ogé disalahkeun ka Kuningan ku
Rahiyang Sempakwaja. Aing beunang Rahiyang Sempakwaja nyalahkeun ka Kuningan
ini. Mana aing mo dijaheutan ku Rahiyang Sanjaya."
Pulang deui sang apatih ka Galuh. Ditanya ku Rahiyang Sanjaya, "Aki, kumaha carék
Rahiyangtang Kuku ka urang?"
"Pun Rahiyang Sanjaya! Rahiyangtang Kuku teu meunang tapana. Mikukuh Sanghiyang
Darma kalawan Sanghiyang Siksa. Nurut talatah Sang Rumuhun, ngawayangkeun awak
carita. Boh kéh ku urang turut tanpa tingtimanana. Biyaktakeun ku urang, ja urang
sarwa kaputraan, urang deung [41] Tohaan pahi anak déwata.
Ndéh inalap pustaka ku Rahiyang Sanjaya. Sadatang inungkab ikang pustaka. Sabdana
tangkarah,
"Ong awignam astu krétayugi balem raja kretayem rawanem sang tata dosamem, sewa
ca kali cab pratesora sang aparanya ratuning déwata sang adata adininig ratu déwata
sang sapta ratu na caturyuga."
"Dah umangen-angen ta Sang Resi Guru sidem magawéy Sang Kandiawan lawan Sang
Kandiawati. Mangkana manak Rahiyangtang Kulikuli, Rahiyangtang Surawulan,
Rahiyangtang Pelesawi. Rahiyangtang Rawunglangit, kamiadi Sang Wretikandayun.
Sang Wretikandayun mangka manak Rahiyangtang Sempakwaja, Rahiyangtang
Mandiminyak. Rahitangtang Mandiminyak mangka manak Sang Séna, Rahiyang Sang
Séna mangka manak Rahiyang Sanjaya."
Bo geulisan Dobana bawa bahetra piting deupa, bukana bwatan sarwo sanjata.
"Urang ka nusa Demba!"
Data sira lunga balayar.
Kareungeu ku Sang Siwiragati. Dek mwatkeun Pwah Sang kari Pucanghaji Tunjunghaji
ditumpakkeun dina liman putih. Dék ngajangjang turut buruan; momogana teka
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma ka nusa Demba, tuluy ka kadatwan, calik
tukangeun Sang Siwiragati.
Rahiyangtang Kuku dihusir ku liman putih, lumpat ka buruan mawa Pwah Sangkari.
Hanteu aya pulang deui ka kadatwan liman putih ta, bakti ka Rahiyangtang Kuku.
Pulang deui Rahiyangtang Kuku ka Arile, dibawa na liman putih deung Pwah Sangkari.
Manguni:
"Naha hanteu omas saguri, sapetong, sapaha sapata-payan?" Tuluy ka Galuh ka
Rahiyang Sanjaya, hanteu sindang ka Arile. Dibawa na liman putih, dirungkup ku
lungsir putih tujuh kayu diwatang ku premata mas mirah komara hinten.
Datang siya ti désa Demba, tuluy ka kadatwan. Sateka Rahiyangtang Kuku ring kadaton,
mojar ka Rahiyang Sanjaya. naha suka mireungeuh liman putih.
Tanyana: "Mana?"
"Tuluy dipitutunggangan, diaseukeun Pwah Sangkari ka Rahiyang Sanjaya. Sateka ring
dalem hanteu pulang deui.
Dah Rahiyang Sanjaya: "Naha tu karémpan? Aing ayeuna kreta, aing deung bapangku,
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma. Hanteu ngalancan aing ayeuna. Ajeuna nu
tangkarah:
"Alas Dangiyang Guru di tengah, alas Rahiyang Isora di wétan paralor Paraga deung
Cilotiran, ti kulon Tarum, ka kulon alas Tohaan di Sunda."
Dah sedeng pulang Rahiyangtang Kuku ka Arile, sadatang ka Arile panteg hanca di
bwana, ya ta sapalayaga dirgadisi lodah.
Mojar Rahiyang Sanjaya, ngawarah anaknira Rakéan Panaraban, inya Rahiyang
Tamperan: "Haywa dék nurutan agama aing, kena aing mretakutna urang réya."
Lawasniya ratu salapan tahun,disiliban ku Rahiyang Tamperan.
XV
Tembey Sang Resi Guru ngayuga taraju Jawadipa, taraju ma inya Gulunggung, Jawa ma
ti wétan.
Di pamana Sunda hana pandita sakti, ngaraniya Bagawat Sajalajala, pinejahan tanpa
dosa. Mangjanma inya Sang Manarah, anak Rahiyang Tamperan, dwa sapilanceukan
denung Rahiyang Banga.
Sang Manarah males hutang; Rahiyang Tamperan sinikep deneng anaknira. Ku Sang
Manarah dipanjara wesi na Rahiyang Tamperan.
Datang Rahiyang Banga, ceurik, teher mawakeun sekul kana panjara wesi, kanyahoan
ku Sang Manarah. Tuluy diprangrang deung Rahiyang Banga. Keuna mukana Rahiyang
Banga ku Sang Manarah.
Ti inya Sang Manarah adeg ratu di Jawa pawwatan.
Carék Jawana, Rahiyang Tamperan lawasniya adeg ratu tujuh tahun, kena twah siya
bogoh ngarusak nu ditapa, mana siya hanteu heubeul adeg ratu.
Sang Manarah, lawasniya adeg ratu dalapanpuluh tahun, kena rampés na agama.
Sang Manisri lawas adeg ratu geneppuluh tahun, kena isis di Sanghiyang Siksa.
Sang Tariwulan lawasniya ratu tujuh tahun.
Sang Welengan lawasniya ratu tujuh tahun.
XVI
Ndéh nihan tembey Sang Resi Guru
miseuweukeun Sang Haliwungan, inya Sang Susuktunggal nu munar na Pakwan
reujeung Sanghiyang Haluwesi, nu nyaeuran Sanghiyang Rancamaya.
Mijilna ti [42] Sanghiyang Rancamaya:
"Ngaran kula ta Sang Udubasu, Sang Pulunggana, Sang Surugana, ratu hiyang
banaspati."
Sang Susuktunggal inyana nu nyieunna palangka Sriman Sriwacana Sri Baduga
Maharajadiraja, ratu haji di Pakwan Pajajaran. Nu mikadatwan Sri-bima-untarayanamadura-
suradipati, inyana pakwan Sanghiyang Sri Ratudéwata.
Kawekasan Sang Susuktunggal, pawwatanna lemah suksi, lemah hadi, mangka premana
raja utama.
Lawasniya ratu saratus tahun.
XVII
Rahiyang Banga lawasnia ratu tujuh tahun, kena twah siya, mo makéyan agama bener.
Rakéyanta ri Medang lawasniya adeg ratu tujuh tahun.
Rakéyanta Diwus lawasniya ratu opatlikur tahun.
Rakéyanta Wuwus lawasniya ratu tujuhpuluhdua tahun.
Sang lumahing Hujung Cariang, lawasniya ratu telu tahun, kaopatna panteg kena salah
twah, daék ngala éwé sama éwé.
Rakéyan Gendang lawaniya ratu telulikur tahun.
Déwa Sanghiyang lawasniya ratu tujuh tahun.
Prebu Sanghiyang lawasniya ratu sawelas tahun.
Prebu Ditiya Maharaja lawasniya ratu tujuh tahun.
Sang lumahing Winduraja lawasniya ratu telulikur tahun.
Sang lumahing Kreta lawasniya ratu salapanpuluhdua tahun, kena mikukuh na twah
rampés, turun na kretayuga.
Disiliban deui ku Sang lumahing Winduruja, teu heubeul adeg, lawasniya ratu
dalapanwelas tahun.
Disilihan deui ku Sang Rakéyan Darmasiksa, pangupatiyan Sanghiyang Wisnu, inya nu
nyieun sanghiyang binayapanti, nu ngajadikeun para kabuyutan ti sang rama, ti sang
resi, ti sang disri, ti sang tarahan, tina parahiyangan.
Ti naha bagina?
Ti sang wiku nu ngawakan jati Sunda, mikukuh Sanghiyang Darma ngawakan
Sanghiyang Siksa.
Lawasniya ratu saratuslimapuluh tahun.
Manak Sang lumahing Taman lawasniya ratu genep tahun.
Manak deui Sang lumahing Tanjung, lawasnija ratu dalapan tahun.
Manak Sang lumahing Kikis, lawasniya ratu dwalikur tahun.
Sang lumahing Kiding, lawasniya ratu sapuluh tahun.
Manak Aki Kolot, lawasniya ratu sapuluh tahun.
XVIII
Manak deui Prebu Maharaja, lawasniya ratu tujuh tahun, kena kabawa ku kalawisaya,
kabancana ku seuweu dimanten, ngaran Tohaan. Mundut agung dipipanumbasna.
Urang réya sangkan nu angkat ka Jawa, mumul nu lakian di Sunda. Pan prangrang di
Majapahit.
Aya na seuweu Prebu, wangi ngaranna, inyana Prebu Niskalawastu Kancana nu surup di
Nusalarang ring giri Wanakusuma. Lawasniya ratu saratusopat tahun, kena rampés na
agama, kretajuga.
Tandang pa ompong jwa pon, kenana ratu élé h ku satmata. Nurut nu ngasuh Hiyang
Bunisora, nu surup ka Gegeromas. Batara Guru di Jampang.
Sakitu nu diturut ku nu mawa lemahcai.
Batara Guru di Jampang ma, inya nu nyieun ruku Sanghiyang Pak é, basa nu wastu
dijieun ratu. Beunang nu pakabrata séwaka ka d éwata [43]. Nu di tiru ogé paké
Sanghiyang Indra, ruku ta.
Sakitu, sugan aya nu d ék nurutan inya twah nu surup ka Nusalarang. Daé k él éh ku
satmata. Mana na kretajuga, él éh ku nu ngasuh.
Nya mana sang rama énak mangan, sang resi é nak ngaresisasana, ngawakan na
purbatisti, purbajati. Sang disri énak masini ngawakan na manusasasana, ngaduman
alas pari-alas. Ku b éét hamo diukih, ku gedé hamo diukih. Nya mana sang Tarahan
énak lalayaran ngawakan manu-rajasasana. Sanghiyang apah, teja, bayu, akasa, sangbu
énak-énak,ngalungguh di sanghiyang Jagatpalaka. Ngawakan sanghiyang rajasasana,
angadeg wiku énak di Sanghiyang Linggawesi, brata siya puja tanpa lum. Sang wiku
énak ngadéwasasana ngawakan Sanghiyang Watang Ageung, énak ngadeg manu-rajasuniya.
Tohaan di Galuh, inya nu surup di Gunungtiga. Lawasniya ratu tujuh tahun, kena salah
twah bogoh ka é stri larangan ti kaluaran.
XIX
Disilihan ku Prebu, naléndraputra premana, inya Ratu Jayadéwata, sang mwakta ring
Rancamaya, lawasniya ratu telupuluhsalapan tahun.
Purbatisti, purbajati, mana mo kadatangan ku musuh ganal, musuh alit. Suka kreta tang
lor, kidul, kulon, wétan, kena kreta rasa.
Tan kreta ja lakibi dina urang réya, ja loba di Sanghiyang Siksa.
XX
Disilihan inya ku Prebu Surawisésa, inya nu surup ka Padaré n, kasuran, kadiran,
kuwamén.
Prangrang limawelas kali hanteu éléh, ngalakukeun bala sariwu.
Prangrang ka Kalapa deung Aria Burah. Prangrang ka Tanjung. Prangrang ka Ancol
kiyi. Prangrang ka Wahanten girang. Prangrang ka Simpang. Prangrang ka Gunungbatu.
Prangrang ka Saungagung. Prangrang ka Rumbut. Prangrang ka Gunung. Prangrang ka
Gunung Banjar. Prangrang ka Padang. Prangrang ka Panggoakan. Prangrang ka
Muntur. Prang rang ka Hanum. Prangrang ka Pagerwesi. Prangrang ka
Medangkahiyangan.
Ti inya nu pulang ka Pakwan deui. hanteu nu nahunan deui, panteg hanca di bwana.
Lawasniya ratu opatwelas tahun.
XXI
Prebu Ratudé wata, inya nu surup ka Sawah-tampian-dalem. Lumaku ngarajaresi. Tapa
Pwah Susu.
Sumbé lé han niat tinja bresih suci wasah. Disunat ka tukangna, jati Sunda teka.
Datang na bancana musuh ganal, tambuh sangkané. Prangrang di burwan ageung.
Pejah Tohaan Saréndét deung Tohaan Ratu Sanghiyang.
Hana pandita sakti diruksak, pandita di Sumedeng. Sang panadita di Ciranjang
pinejahan tanpa dosa, katiban ku tapak kikir. Sang pandita di Jayagiri Iinabuhaken ring
sagara.
Hana sang pandita sakti hanteu dosana. Munding Rahiyang ngaraniya linabuhaken ring
sagara tan keneng pati, hurip muwah, moksa tanpa tinggal raga teka ring duniya.
Sinaguhniya ngaraniya Hiyang Kalingan. Nya iyatnajatna sang kawuri, haywa ta sira
kabalik pupuasaan.
Samangkana ta pr écinta.
Prebu Ratudé wata, lawasniya ratu dalapan tahun, kasalapan panteg hanca dina bwana.
XXII
Disilihan ku Sang Ratu Saksi Sang Mangabatan ring Tasik, inya nu surup ka
Péngpéléngan. Lawasniya ratu dalapan tahun, kenana ratu twahna kabancana ku estri
larangan ti kaluaran deung kana ambutéré. Mati-mati wong tanpa dosa, ngarampas
tanpa prégé, tan bakti ring wong-atuha [44], asampé ring sang pandita.
Aja tinut d é sang kawuri, polah sang nata.
Mangkana Sang Prebu Ratu, carita inya.
XXIII
Tohaan di Majaya alah prangrang, mangka tan nitih ring kadatwan. Nu ngibuda
Sanghiyang Panji, mahayu na kadatwan, dibalay manelah taman mihapitkeun dora
larangan. Nu migawe bale-bobot pituweJas jajar, tinulis pinarada warnana cacaritaan.
XXIV
Hanteu ta yuga dopara kasiksa tikang wong sajagat, kreta ngaraniya. Hanteu nu
ngayuga sanghara, kreta, kreta.
Dopara luha gumenti tang kali. Sang Nilak éndra wwat ika sangké lamaniya
manggirang, lumekas madumdum cereng. Manganugraha weka, hatina nunda
wisayaniya, manurunaken pretapa, putu ri patiriyan. Cai tiningkalan nidra wisaya ning
baksa kilang.
Wong huma darpa mamangan, tan igar yan tan pepelakan [45]. Lawasniya ratu kampa
kalayan pangan, ta tan agama gayan kewaliya mamangan sadirasa nu surup ka sangkan
beunghar.
Lawasniya ratu genepwelas tahun.
XXV
Disilihan ku Nusiya Mulia. Lawasniya ratu sadewidasa [46], tembey datang na prebeda.
Bwana alit sumurup ring ganal, metu sanghara ti Selam.
Prang ka Rajagaluh, élé h na Rajagaluh. Prang ka Kalapa, él éh na Kalapa. Prang ka
Pakwan, prang ka Galuh, prang ka Datar, prang ka Madiri, prang ka Paté gé, prang ka
Jawakapala, él éh na JawakapaJa. Prang ka Galé lang. Nyabrang, prang ka Salajo, pahi éléh ku Selam.
Kitu, kawisésa ku Demak deung ti Cirebon [47], pun.
Atja (1968) Carita Parahiyangan: Naskah Titilar Karuhun Urang Sunda. Bandung:
Jajasan Kebudajaan Nusalarang
Téks Carita Parahyangan
I
Ndéh nihan Carita Parahiyangan.
Sang Resi Guru mangyuga Rajaputra.
Rajaputra miseuweukeun [1] Sang Kandiawan lawan Sang Kandiawati, sida sapilanceukan. Ngangaranan manéh Rahiyangta
Déwaraja. Basa lumaku ngarajaresi ngangaranan manéh Rahiyangta ri Medangjati, inya Sang Layuwatang, nya nu nyieun Sanghiyang Watang Ageung.
Basana angkat sabumi jadi manik sakurungan, nu miseuweukeun pancaputra; Sang Apatiyan [2] Sang Kusika, Sang Garga Sang Mestri, Sang Purusa, Sang Putanjala inya Sang Mangukuhan, Sang Karungkalah, Sang Katungmaralah [3], Sang Sandanggreba, Sang Wretikandayun.
II
Hana paksi Si Uwur-uwur, paksi Si Naragati, nyayang di titrayatra [4] Bagawat Resi Makandria [5]. Dihakan anakna ku salakina. Diseuseul [6] ku éwéna [7].
Carék éwéna, "Papa urang, lamun urang teu dianak, jeueung Bagawat Resi Makandria.
Ditapa sotéh papa, ja hanteu dianak."
Carék Bagawat Resi Makandria, "Dianak ku waya, ja éwé ogé hanteu."
Ti inya carék Bagawat Resi Makandria, "Aing dék leumpang ka Sang Resi Guru, ka Kéndan."
Datang siya ka Kéndan.
Carék Sang Resi Guru, "Na naha siya Bagawat Resi Makandria, mana siya datang ka dinih?"
"Pun samapun [8], aya béja kami pun, kami ménta pirabieun pun. Kéna kami
kapupulihan ku Paksi Si Uwur-uwur, paksi Si Naragati, papa baruk urang hanteu di na anak."
Carék Sang Resi Guru, "Leumpang siya ti heula ka batur siya deui, anaking Pwah Aksari Jabung, leumpang husir Bagawat Resi Makandria, na pideungeuneun satapa, anaking."
Leumpang Pwah Rababu, datang ka baturna, teu diaku rabi. Nyeueung inya wedadari
geulis, ti inya nyieun manéh Pwah Manjangandara, na Bagawat Resi Makandria nyieun
manéh Rakéyan Kebowulan, sida pasanggaman. Carék Sang Resi Guru,
"Étén [9] anaking, Pwah Sanghiyang Sri! Leumpang kita ngajadi ka lanceuk siya, ka
Pwah Aksari Jabung."
Ti inya leumpang Pwah Sanghiyang Sri ngajadi, inya Pwah Bungatak Mangaléngalé.
III
Carék Sang Mangukuhan, "Nam adiing [10] kalih, urang ngaboro [11] leumpang ka
tegal."
Sadatang ka tengah tegal, kasampak Pwah Manjangandara deung Rakéyan Kebowulan.
Digérékeun ku sang pancaputra; beunangna samaya, asing [12] nu numbak inya ti
heula, nu ngeunaan inya, piratueun [13].
Keuna ku tumbak Sang Wretikandayun, Kebowulan jeung Pwah Manjangandara.
Lumpat ka patapaanana, datang paéh. Dituturkeun ku Sang Wretikandayun. Pwah
Bungatak [14] Mangaléngalé kasondong nginang deung Pwah Manjangandara; ku Sang
Wretikandayun dibaan pulang ka Galuh, ka Rahiyangta ri Medangjati.
IV
Lawasniya adeg ratu lima welas tahun, disilihan ku Sang Wretikandayun di Galuh,
mirabi Pwah Bungatak Mangaléngalé.
Na Sang Mangukuhan nyieun manéh panghuma; Sang Karungkalah nyieun manéh
panggérék, Sang Katungmaralah nyieun manéh panyadap; Sang Sandanggreba nyieun
manéh padagang. Ku Sang Wretikandayun diadegkeun Sang Mangukuhan,
Rahiyangtang Kulikuli; sang Karungkalah diadegkeun Rahiyangtang Surawulan; Sang
Katungmaralah diadegkeun Rahiyangtang Pelesawi [15]; Sang Sandanggreba
diadegkeun Rahiyangtang Rawunglangit.
Sang Wretikandayun adeg di Galuh. Ti inya lumaku ngarajaresi, ngangaranan manéh
Rahiyangta ri Menir [16]. Basana angkat sabumi jadi manik sakurungan, inya nu
nyieunna Purbatisti.
Lawasniya ratu salapan puluh tahun.
Disilihan ku Rahiyangtang Kulikuli, lawasniya ratu dalapan puluh tahun.
Disilihan ku Rahiyangtang Sarawulan, lawasniya ratu genep tahun, katujuhna panteg
kana goréng twah.
Disilihan ku Rahiyangtang Rawunglangit, lawasniya adeg ratu genep puluh tahun.
V
Disilihan ku Rahiyangtang Mandiminyak.
Seuweu Rahiyangta ri Menir [17], teluan sapilanceukan; anu cikal nya Rahiyang
Sempakwaja, adeg Batara Dangiyang Guru di Galunggung; Rahiyangtang Kedul, adeg
Batara Hiyang Buyut di Denuh; Rahiyangtang Mandiminyak adeg di Galuh.
Carék Sang Resi Guru, "Karunya aing ka Rahiyang Sempakwaja hanteu diboga [18] éwé.
Anaking Pwah Rababu! Kita leumpang husir Rahiyang Sempakwaja, kéna inya
pideungeuneun siya satapa."
Sang Resi ngagisik tipulung [19] jadi jalalang bodas, leumpang ngahusir Rahiyang
Sempakwaja, eukeur melit [20].
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Na naha jalalang bodas éta?"
Top sumpit. Nya mana dihusir, dék nyumpit inya. Kapanggih Pwah Rababu eukeur
mandi di Sanghiyang Talaga Candana.
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Ti mana kéh, éta nu mandi?"
Éta diléléd sampingna ku sumpit. Beunang diléléd. Aya deungeunna Pwah Aksari kalih,
tuluy lalumpatan ka tegal. Pwah Rababu dicokot ku Rahiyang Sempakwaja, dipirabi,
dikasiahan na Pwah Rababu. Nya mana diseuweu, inya Rahiyang Purbasora, Rahiyang
Demunawan, dwaan sapilanceukan.
VI
Ngareungeu tatabeuhan humung gumuruh tanpa parungon [21], tatabeuhan di Galuh.
Pulang ka Galuh teter nu ngigel.
Sadatang ka buruan ageung, carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang Apatih, na saha
éta?"
"Béjana nu ngigel di buruan ageung."
"Éta bawa sinjang saparagi, iweu kéh pamalaan aing. Téhér bawa ku kita keudeukeudeu!"
Leumpang sang apatih ka buruan ageung, dibaan ka kadatwan na Pwah Rababu.
Dipirabi ku Rahiyangtang Mandiminyak, dirabi kasiahan na Pwah rababu. Diseuweu
patemuan, dingaranan Sang Salah.
VII
Carék Rahiyang Sempakwaja, "Rababu leumpang! Ku siya bwatkeun budak éta ka
Rahiyangtang Mandiminyak. Anteurkeun patemuan siya Sang Salahtwah."
Leumpang Pwah Rababu ka Galuh.
"Aing dititah ku Rahiyang Sempakwaja mwatkeun budak éta, beunang siya ngeudeungeudeu
aing téh."
Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Anak aing tu kita, Sang Salah."
Carék Rahiyangtang Mandiminyak, "Sang Apatih, ku siya teundeun kana jambangan.
Bawa ka tegal!"
Dibawa ku sang apatih ka tegal, sapamungkur [22] sang apatih, ti tegal metu ikang
aprama [23] tog ka langit, kabireungeuh ku Rahiyangtang Mandiminyak.
"Sang Apatih, husir deui teundeun siya, budak ta!"
Dihusir ku sang apatih ka tegal, kasondong hirup. Dibaan ka hareupeun Rahiyangtang
Mandiminyak. Dingaranan Sang Sénna.
VIII
Lawasniya ratu tujuh tahun. Na Rahiyangtang Mandiminyak disilihan ku Sang Séna.
Lawasniya ratu tujuh tahun, disilih-jungkat ku Rahiyang Purbasora. Na Sang Séna
diintarkeun ka Gunung Marapi, diseuweu Rakéyan Jambri.
Ageung [24] sakamantrian, lunga ka Rahiyangtang Kedul, ka Denuh [25], ménta
dibunikeun.
Carék Rahiyangtang Kedul, "Putu aing mumul kapangkukan ku siya, sugan siya
kanyahoan ku ti Galuh. Leumpang siya husir Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan, deung anak saha tu [26] siya?"
Carék Rakéyan Jambri, "Aing anak Rahiyang Sang Séna. Dijungkat, diintarkeun ku
Rahiyang Purbasora."
"Lamun kitu, mawa boga kami ngasuhan. Ngan mulah mo sambut samaya aing. Moga
ulah meunang prangan; lamun siya ngalaga prang [27] ka kami. Ngan siya leumpang
maratkeun, husir Tohaan di Sunda."
Sadatang ka Tohaan di Sunda [28], tuluy dipulung minantu ku Tohaan di Sunda. Ti inya
ditinggalkeun, ngahusir Rabuyut Sawal. Carék Rabuyut Sawal, "Saha siya?"
"Aing pun seuweu Sang Séna. Aing nanyakeun pustaka bawa Rabuyut Sawal. Eusina ma
ratuning bala sariwu; pakeun séda, pakeun sakti, paméré Sang Resi Guru."
Dibikeun ku Rabuyut Sawal.
Ti inya pulang ka Galuh Rakéyan Jambri. Tuluy diprang deung Rahiyang Purbasora.
Paéh Rahiyang Purbasora.
Lawasniya ratu tujuh tahun. Disilihan ku Rakéyan Jambri, inya Rahiyang Sanjaya.
IX
Carék Rahiyang Sanjaya, "Sang Apatih, leumpang siya, nanya ka Batara Dangiyang Guru
ku piparintaheun urang inih!"
Sadatang sang apatih ka Galunggung, carék Batara Dangiyang Guru, "Na naha béja siya,
Sang Apatih?"
"Pun, kami dititah ku Rahiyang Sanjaya ménta piparintaheun [29], adi Rahiyang
Purbasora."
Hanteu dibikeun ku Batara Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang
Sanjaya, leumpang nyandogé manéh. Éléhkeun Guruhaji Pagerwesi, éléhkeun Guruhaji
Mananggul, éléhkeun Guruhaji Tepus, éléhkeun Guruhaji Balitar. Lunga Rahiyang
Sanjaya; éléhkeun Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan.
Nyandogé na kasaktian, kénana ta Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring
Kuningan, hanteu kawisésa Dangiyang Guru. Mana ingéléhkeun, inya sakti."
Rahiyang Sanjaya ka Kuningan, tuluy diprang. Éléh Rahiyang Sanjaya. Digérékan, teka
ring loh Kuningan [30], undur Rahiyang Sanjaya.
"Dara [31] aing para dinih, digérékan. Éléh [32] pun kami."
Ti inya pulang deui ka Galuh, Rahiyang Sanjaya.
Sang Wulan, Sang Tumanggal pulang deui ka Arilé. Rahiyang Sanjaya tuluy marék ka
Batara Dangiyang Guru. Carék Batara Dangiyang Guru, "Rahiyang Sanjaya, naha béja
siya datang ka dinih?"
"Aya pun béja kami, pun kami dipiwarang, éléh pun kami, supén pun kami [33]. Kami
meunang ku jadi, pun gumanti diboroan ku Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan."
Pulang deui Rahiyang Sanjaya ka Galuh.
X
Carék Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang pandawa ring Kuningan, "Mawa pisajieun
leumpang ka Galunggung, widihan sajugala ma, palangka wulung, munding
satempahan [34], bras sapadangan."
Sateka siya ka Galunggung, mandeg ring Pakembangan. Kasondong ku Pakembangan,
majar ka Batara Dangiyang Guru. Carék Dangiyang Guru, "Naha béja siya?"
"Pun Batara Dangiyang Guru! Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa di
Kuningan."
"Bagéa amat, siya datang ka dinih. Leumpang siya ka Galuh. Ala Rahiyang Sanjaya,
mangka mawa pisajieun; widihan sajugala ma, saha palangka wulung, munding
satémpahan [35], kawali wesi, bras sapadangan."
Sadatang siya ka Galuh, carék Rahiyang Sanjaya, "Naha béja siya, Pakembangan?"
"Kami pun disuruh ku Dangiyang Guru. Rahiyang Sanjaya mangka nu sangkep mawa
pisajieun. Aya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan."
Lunga Rahiyang Sanjaya. Téka ri hareupeun Dangiyang Guru, carék Batara Dangiyang
Guru, "Rahiyang Sanjaya! Lamun kawisésa ku siya Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang
Pandawa ring Kuningan, aing nurut carék siya. Ja beunang ku aing kawisésa, turut
carékéng! Ja aing wenang nuduh tan [36] katuduh. Ja aing anak déwata."
Sang Wulan, Sang Tumanggal, Sang Pandawa ring Kuningan kawisésa ku Batara
Dangiyang Guru.
Sang Wulan dijieun Guruhaji Kajaron.
Sang Tumanggal dijieun Guruhaji Kalanggara di Balamoha.
Sang Puki jadi Guruhaji Pagerwesi.
Sang Manisri dijieun Buyuthadén Rahaséa [37], di Puntang.
Buyuthadén Tunjungputih di Kahuripan.
Buyuthadén Sumajajah di Pagajahan.
Buyuthadén Pasugihan di Batur.
Buyuthadén Padurungan di Lembuhuyu.
Buyuthadén Darongdong di Balaraja.
Buyuthadén Pagergunung di Muntur.
Buyuthadén Muladarma di Parahiyangan.
Buyuthadén Batutihang di Kuningan.
XI
Rahiyang Sanjaya kawekasan ring Medang. Ratu
ring Galuh, Sang Seuweukarma. Ikang ari ratu Galuh, mananem sarwijagih Dadalem
gawey puja, lilir désa, séwabakti ring Batara Upati.
Rahiyangtang Wéréh, maka siya dingaran Rahiyangtang Wéréh, masa siya tinggal anak
sapilanceukan.
Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg haji, kena rohang, ja mangka ngaran Rahiyang
Sempakwaja.
Rahiyangtang Kedul wurung ngadeg ratu kena kemir, ngaran mangadeg Wikuraja.
Siya jadi Tohaan di Kuningan, anakna ditapa, tu siya seuweu Rahiyang Sempakwaja.
Ujar Rahiyang Sanjaya, "Sama sanak ring aing aki! Lamun kitu ma karah. Ulah anggeus
narahan aing aki, sang apatih!"
Ujar sang apatih, "Mangka dapet deui urang nyayangan Sanghiyang Darmasiksa, mulah
mo déngé!"
Carékna patih kalih ka Rahiyang Sanjaya, "Lamun dék jaya prangrang, mangkat ti
Galuh!"
Prangrang ka Mananggul, éléh sang ratu Mananggul, Pwanala panulak sanjata. Tuluy ka
Kahuripan, diprangrang, éléh Kahuripan, na Rahiyangtang Wulukapeu nungkul. Tuluy
ka Kadul, diprangrang, éléh Rahiyang Supena, nungkul. Tuluy ka Balitar [38], diprang,
éléh sang ratu Bima.
Ti inya Rahiyang Sanjaya nyabrang ka désa Malayu. Diprang di Kemir, éléh
Rahiyangtang Gana. Diprang deui ka Keling, éléh Sang Sriwijaya. Diprangrang ka Barus,
éléh Ratu Jayadana. Diprang ka Cina, éléh Patih Sarikaladarma.
Pulang Rahiyang Sanjaya ka Galuh ti sabrang.
Ndéh humeneng.
XII
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma di Arile, diheueumdeungna para patih; gusti
winekasan pangajaran kaparamartan.
"Nam urang marek, mawa tanggung ka Rahiyang Sanjaya. Mupu omas sakati, gangsal
(buhniya), bawaeun urang ka Rahiyang Sanjaya."
Ti inya diheueum deui di Galuh deu(ng) para patih kali(h).
"Nam, urang nyieun labur di jalan gedé pakeun nyungsung Sang Seuweukarma, ja turut
Rahiyangtang Kuku."
Sateka ka sisi(m)pang(an) ka Galuh deung ka Galunggung, disungsung, disocaan.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Sang apatih, bawa kami marék ka Rahiyang Sanjaya. Ornas
sakati, gangsal boéhniya."
Ujar sang apatih, "Pun Tohaan! Hanteu dipilarang na omas na beusi ku Rahiyang
Sanjaya, hengan huripna urang réa dipilarang."
Andéh kahimengan Rabiyangtang Kuku, pulang deui ka Arile.
Diheueum deungna para patih kalih.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Na naha pakeun urang bakti ka Rahiyang Sanjaya?"
XIII
Sakitu ménakna, ini tangtu Rahiyang Sempakwaja.
Ndéh nihan ta ujar Rahiyangtang Kuku, lunga ka Arile, ngababakan na Kuningan.
Kareungeu ku Rahiyangtang Kuku, inya Sang Seuweukarma ngadeg di Kuningan,
seuweu Rahiyang Sempakwaja; ramarénana pamarta ngawong rat kabéh.
Dayeuh paradayeuh, désa paradésa, nusa paranusa. Ti KeIing bakti ka Rahiyangtang
Kuku: Rahiyangtang Luda di Puntang. Rahiyangtang Wulukapeu di Kahuripan.
Rahiyangtang Supremana di Wiru. Rahiyang Isora di Jawa. Sang ratu Bima di Bali. Di
kulon di Tungtung Sunda nyabrang ka désa Malayu: Rahiyangtang Gana ratu di Kemir.
Sang Sriwijaya di Malayu. Sang Wisnujaya di Barus. Sang Brahmasidi di Keling.
Patihnira Sang Kandarma di Berawan. Sang Mawuluasu di Cimara-upatah. Sang
Pancadana ratu Cina. Pahi kawisésa, kena inya ku Rahiyangtang Kuku. Pahi
ngadegkeun haji sang ma¬nitih Saunggalah. Pahi ku Sang Seuweukarma kawisésa, kena
mikukuh tapak Dangiyang Kuning.
Sangucap ta Rahiyang Sanjaya di Galuh, "Kumaha sang apatih, piparéntaheun urang?
Hanteu di urang dipikulakadang ku Rahiyangtang Kuku. Sang apatih, leumpang,
dugaan ku kita ka Kuningan. Sugan urang dipajar koyo ilu dina kariya, ja urang hanteu
dibéré nyahoan, daék lunga."
Sang patih teka maring Kuningan, marék ka kadaton, umun [39] bakti ka Rahiyangtang
Kuku.
Ujar Rahiyangtang Kuku, "Deuh sang apatih, na naha na béja kita, mana kita datang ka
dinih?"
Ujar sang apatih, "Kami pun dititahan Rahiyangtang Sanjaya. Disuruh ngadugaan ka
dinih. Saha [40] nu diwastu dijieun ratu?"
Carék Rahiyangtang Kuku, "U sang apatih, yogya aing diwastu dijieun ratu ku na urang
réa. Ngan ti Rahiyang Sanjaya ma hanteu nitah ku dék kulakadang deung hamo ka
kami, ja bogoh maéhan kulakadang baraya. Ja aing ogé disalahkeun ka Kuningan ku
Rahiyang Sempakwaja. Aing beunang Rahiyang Sempakwaja nyalahkeun ka Kuningan
ini. Mana aing mo dijaheutan ku Rahiyang Sanjaya."
Pulang deui sang apatih ka Galuh. Ditanya ku Rahiyang Sanjaya, "Aki, kumaha carék
Rahiyangtang Kuku ka urang?"
"Pun Rahiyang Sanjaya! Rahiyangtang Kuku teu meunang tapana. Mikukuh Sanghiyang
Darma kalawan Sanghiyang Siksa. Nurut talatah Sang Rumuhun, ngawayangkeun awak
carita. Boh kéh ku urang turut tanpa tingtimanana. Biyaktakeun ku urang, ja urang
sarwa kaputraan, urang deung [41] Tohaan pahi anak déwata.
Ndéh inalap pustaka ku Rahiyang Sanjaya. Sadatang inungkab ikang pustaka. Sabdana
tangkarah,
"Ong awignam astu krétayugi balem raja kretayem rawanem sang tata dosamem, sewa
ca kali cab pratesora sang aparanya ratuning déwata sang adata adininig ratu déwata
sang sapta ratu na caturyuga."
"Dah umangen-angen ta Sang Resi Guru sidem magawéy Sang Kandiawan lawan Sang
Kandiawati. Mangkana manak Rahiyangtang Kulikuli, Rahiyangtang Surawulan,
Rahiyangtang Pelesawi. Rahiyangtang Rawunglangit, kamiadi Sang Wretikandayun.
Sang Wretikandayun mangka manak Rahiyangtang Sempakwaja, Rahiyangtang
Mandiminyak. Rahitangtang Mandiminyak mangka manak Sang Séna, Rahiyang Sang
Séna mangka manak Rahiyang Sanjaya."
Bo geulisan Dobana bawa bahetra piting deupa, bukana bwatan sarwo sanjata.
"Urang ka nusa Demba!"
Data sira lunga balayar.
Kareungeu ku Sang Siwiragati. Dek mwatkeun Pwah Sang kari Pucanghaji Tunjunghaji
ditumpakkeun dina liman putih. Dék ngajangjang turut buruan; momogana teka
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma ka nusa Demba, tuluy ka kadatwan, calik
tukangeun Sang Siwiragati.
Rahiyangtang Kuku dihusir ku liman putih, lumpat ka buruan mawa Pwah Sangkari.
Hanteu aya pulang deui ka kadatwan liman putih ta, bakti ka Rahiyangtang Kuku.
Pulang deui Rahiyangtang Kuku ka Arile, dibawa na liman putih deung Pwah Sangkari.
Manguni:
"Naha hanteu omas saguri, sapetong, sapaha sapata-payan?" Tuluy ka Galuh ka
Rahiyang Sanjaya, hanteu sindang ka Arile. Dibawa na liman putih, dirungkup ku
lungsir putih tujuh kayu diwatang ku premata mas mirah komara hinten.
Datang siya ti désa Demba, tuluy ka kadatwan. Sateka Rahiyangtang Kuku ring kadaton,
mojar ka Rahiyang Sanjaya. naha suka mireungeuh liman putih.
Tanyana: "Mana?"
"Tuluy dipitutunggangan, diaseukeun Pwah Sangkari ka Rahiyang Sanjaya. Sateka ring
dalem hanteu pulang deui.
Dah Rahiyang Sanjaya: "Naha tu karémpan? Aing ayeuna kreta, aing deung bapangku,
Rahiyangtang Kuku, Sang Seuweukarma. Hanteu ngalancan aing ayeuna. Ajeuna nu
tangkarah:
"Alas Dangiyang Guru di tengah, alas Rahiyang Isora di wétan paralor Paraga deung
Cilotiran, ti kulon Tarum, ka kulon alas Tohaan di Sunda."
Dah sedeng pulang Rahiyangtang Kuku ka Arile, sadatang ka Arile panteg hanca di
bwana, ya ta sapalayaga dirgadisi lodah.
Mojar Rahiyang Sanjaya, ngawarah anaknira Rakéan Panaraban, inya Rahiyang
Tamperan: "Haywa dék nurutan agama aing, kena aing mretakutna urang réya."
Lawasniya ratu salapan tahun,disiliban ku Rahiyang Tamperan.
XV
Tembey Sang Resi Guru ngayuga taraju Jawadipa, taraju ma inya Gulunggung, Jawa ma
ti wétan.
Di pamana Sunda hana pandita sakti, ngaraniya Bagawat Sajalajala, pinejahan tanpa
dosa. Mangjanma inya Sang Manarah, anak Rahiyang Tamperan, dwa sapilanceukan
denung Rahiyang Banga.
Sang Manarah males hutang; Rahiyang Tamperan sinikep deneng anaknira. Ku Sang
Manarah dipanjara wesi na Rahiyang Tamperan.
Datang Rahiyang Banga, ceurik, teher mawakeun sekul kana panjara wesi, kanyahoan
ku Sang Manarah. Tuluy diprangrang deung Rahiyang Banga. Keuna mukana Rahiyang
Banga ku Sang Manarah.
Ti inya Sang Manarah adeg ratu di Jawa pawwatan.
Carék Jawana, Rahiyang Tamperan lawasniya adeg ratu tujuh tahun, kena twah siya
bogoh ngarusak nu ditapa, mana siya hanteu heubeul adeg ratu.
Sang Manarah, lawasniya adeg ratu dalapanpuluh tahun, kena rampés na agama.
Sang Manisri lawas adeg ratu geneppuluh tahun, kena isis di Sanghiyang Siksa.
Sang Tariwulan lawasniya ratu tujuh tahun.
Sang Welengan lawasniya ratu tujuh tahun.
XVI
Ndéh nihan tembey Sang Resi Guru
miseuweukeun Sang Haliwungan, inya Sang Susuktunggal nu munar na Pakwan
reujeung Sanghiyang Haluwesi, nu nyaeuran Sanghiyang Rancamaya.
Mijilna ti [42] Sanghiyang Rancamaya:
"Ngaran kula ta Sang Udubasu, Sang Pulunggana, Sang Surugana, ratu hiyang
banaspati."
Sang Susuktunggal inyana nu nyieunna palangka Sriman Sriwacana Sri Baduga
Maharajadiraja, ratu haji di Pakwan Pajajaran. Nu mikadatwan Sri-bima-untarayanamadura-
suradipati, inyana pakwan Sanghiyang Sri Ratudéwata.
Kawekasan Sang Susuktunggal, pawwatanna lemah suksi, lemah hadi, mangka premana
raja utama.
Lawasniya ratu saratus tahun.
XVII
Rahiyang Banga lawasnia ratu tujuh tahun, kena twah siya, mo makéyan agama bener.
Rakéyanta ri Medang lawasniya adeg ratu tujuh tahun.
Rakéyanta Diwus lawasniya ratu opatlikur tahun.
Rakéyanta Wuwus lawasniya ratu tujuhpuluhdua tahun.
Sang lumahing Hujung Cariang, lawasniya ratu telu tahun, kaopatna panteg kena salah
twah, daék ngala éwé sama éwé.
Rakéyan Gendang lawaniya ratu telulikur tahun.
Déwa Sanghiyang lawasniya ratu tujuh tahun.
Prebu Sanghiyang lawasniya ratu sawelas tahun.
Prebu Ditiya Maharaja lawasniya ratu tujuh tahun.
Sang lumahing Winduraja lawasniya ratu telulikur tahun.
Sang lumahing Kreta lawasniya ratu salapanpuluhdua tahun, kena mikukuh na twah
rampés, turun na kretayuga.
Disiliban deui ku Sang lumahing Winduruja, teu heubeul adeg, lawasniya ratu
dalapanwelas tahun.
Disilihan deui ku Sang Rakéyan Darmasiksa, pangupatiyan Sanghiyang Wisnu, inya nu
nyieun sanghiyang binayapanti, nu ngajadikeun para kabuyutan ti sang rama, ti sang
resi, ti sang disri, ti sang tarahan, tina parahiyangan.
Ti naha bagina?
Ti sang wiku nu ngawakan jati Sunda, mikukuh Sanghiyang Darma ngawakan
Sanghiyang Siksa.
Lawasniya ratu saratuslimapuluh tahun.
Manak Sang lumahing Taman lawasniya ratu genep tahun.
Manak deui Sang lumahing Tanjung, lawasnija ratu dalapan tahun.
Manak Sang lumahing Kikis, lawasniya ratu dwalikur tahun.
Sang lumahing Kiding, lawasniya ratu sapuluh tahun.
Manak Aki Kolot, lawasniya ratu sapuluh tahun.
XVIII
Manak deui Prebu Maharaja, lawasniya ratu tujuh tahun, kena kabawa ku kalawisaya,
kabancana ku seuweu dimanten, ngaran Tohaan. Mundut agung dipipanumbasna.
Urang réya sangkan nu angkat ka Jawa, mumul nu lakian di Sunda. Pan prangrang di
Majapahit.
Aya na seuweu Prebu, wangi ngaranna, inyana Prebu Niskalawastu Kancana nu surup di
Nusalarang ring giri Wanakusuma. Lawasniya ratu saratusopat tahun, kena rampés na
agama, kretajuga.
Tandang pa ompong jwa pon, kenana ratu élé h ku satmata. Nurut nu ngasuh Hiyang
Bunisora, nu surup ka Gegeromas. Batara Guru di Jampang.
Sakitu nu diturut ku nu mawa lemahcai.
Batara Guru di Jampang ma, inya nu nyieun ruku Sanghiyang Pak é, basa nu wastu
dijieun ratu. Beunang nu pakabrata séwaka ka d éwata [43]. Nu di tiru ogé paké
Sanghiyang Indra, ruku ta.
Sakitu, sugan aya nu d ék nurutan inya twah nu surup ka Nusalarang. Daé k él éh ku
satmata. Mana na kretajuga, él éh ku nu ngasuh.
Nya mana sang rama énak mangan, sang resi é nak ngaresisasana, ngawakan na
purbatisti, purbajati. Sang disri énak masini ngawakan na manusasasana, ngaduman
alas pari-alas. Ku b éét hamo diukih, ku gedé hamo diukih. Nya mana sang Tarahan
énak lalayaran ngawakan manu-rajasasana. Sanghiyang apah, teja, bayu, akasa, sangbu
énak-énak,ngalungguh di sanghiyang Jagatpalaka. Ngawakan sanghiyang rajasasana,
angadeg wiku énak di Sanghiyang Linggawesi, brata siya puja tanpa lum. Sang wiku
énak ngadéwasasana ngawakan Sanghiyang Watang Ageung, énak ngadeg manu-rajasuniya.
Tohaan di Galuh, inya nu surup di Gunungtiga. Lawasniya ratu tujuh tahun, kena salah
twah bogoh ka é stri larangan ti kaluaran.
XIX
Disilihan ku Prebu, naléndraputra premana, inya Ratu Jayadéwata, sang mwakta ring
Rancamaya, lawasniya ratu telupuluhsalapan tahun.
Purbatisti, purbajati, mana mo kadatangan ku musuh ganal, musuh alit. Suka kreta tang
lor, kidul, kulon, wétan, kena kreta rasa.
Tan kreta ja lakibi dina urang réya, ja loba di Sanghiyang Siksa.
XX
Disilihan inya ku Prebu Surawisésa, inya nu surup ka Padaré n, kasuran, kadiran,
kuwamén.
Prangrang limawelas kali hanteu éléh, ngalakukeun bala sariwu.
Prangrang ka Kalapa deung Aria Burah. Prangrang ka Tanjung. Prangrang ka Ancol
kiyi. Prangrang ka Wahanten girang. Prangrang ka Simpang. Prangrang ka Gunungbatu.
Prangrang ka Saungagung. Prangrang ka Rumbut. Prangrang ka Gunung. Prangrang ka
Gunung Banjar. Prangrang ka Padang. Prangrang ka Panggoakan. Prangrang ka
Muntur. Prang rang ka Hanum. Prangrang ka Pagerwesi. Prangrang ka
Medangkahiyangan.
Ti inya nu pulang ka Pakwan deui. hanteu nu nahunan deui, panteg hanca di bwana.
Lawasniya ratu opatwelas tahun.
XXI
Prebu Ratudé wata, inya nu surup ka Sawah-tampian-dalem. Lumaku ngarajaresi. Tapa
Pwah Susu.
Sumbé lé han niat tinja bresih suci wasah. Disunat ka tukangna, jati Sunda teka.
Datang na bancana musuh ganal, tambuh sangkané. Prangrang di burwan ageung.
Pejah Tohaan Saréndét deung Tohaan Ratu Sanghiyang.
Hana pandita sakti diruksak, pandita di Sumedeng. Sang panadita di Ciranjang
pinejahan tanpa dosa, katiban ku tapak kikir. Sang pandita di Jayagiri Iinabuhaken ring
sagara.
Hana sang pandita sakti hanteu dosana. Munding Rahiyang ngaraniya linabuhaken ring
sagara tan keneng pati, hurip muwah, moksa tanpa tinggal raga teka ring duniya.
Sinaguhniya ngaraniya Hiyang Kalingan. Nya iyatnajatna sang kawuri, haywa ta sira
kabalik pupuasaan.
Samangkana ta pr écinta.
Prebu Ratudé wata, lawasniya ratu dalapan tahun, kasalapan panteg hanca dina bwana.
XXII
Disilihan ku Sang Ratu Saksi Sang Mangabatan ring Tasik, inya nu surup ka
Péngpéléngan. Lawasniya ratu dalapan tahun, kenana ratu twahna kabancana ku estri
larangan ti kaluaran deung kana ambutéré. Mati-mati wong tanpa dosa, ngarampas
tanpa prégé, tan bakti ring wong-atuha [44], asampé ring sang pandita.
Aja tinut d é sang kawuri, polah sang nata.
Mangkana Sang Prebu Ratu, carita inya.
XXIII
Tohaan di Majaya alah prangrang, mangka tan nitih ring kadatwan. Nu ngibuda
Sanghiyang Panji, mahayu na kadatwan, dibalay manelah taman mihapitkeun dora
larangan. Nu migawe bale-bobot pituweJas jajar, tinulis pinarada warnana cacaritaan.
XXIV
Hanteu ta yuga dopara kasiksa tikang wong sajagat, kreta ngaraniya. Hanteu nu
ngayuga sanghara, kreta, kreta.
Dopara luha gumenti tang kali. Sang Nilak éndra wwat ika sangké lamaniya
manggirang, lumekas madumdum cereng. Manganugraha weka, hatina nunda
wisayaniya, manurunaken pretapa, putu ri patiriyan. Cai tiningkalan nidra wisaya ning
baksa kilang.
Wong huma darpa mamangan, tan igar yan tan pepelakan [45]. Lawasniya ratu kampa
kalayan pangan, ta tan agama gayan kewaliya mamangan sadirasa nu surup ka sangkan
beunghar.
Lawasniya ratu genepwelas tahun.
XXV
Disilihan ku Nusiya Mulia. Lawasniya ratu sadewidasa [46], tembey datang na prebeda.
Bwana alit sumurup ring ganal, metu sanghara ti Selam.
Prang ka Rajagaluh, élé h na Rajagaluh. Prang ka Kalapa, él éh na Kalapa. Prang ka
Pakwan, prang ka Galuh, prang ka Datar, prang ka Madiri, prang ka Paté gé, prang ka
Jawakapala, él éh na JawakapaJa. Prang ka Galé lang. Nyabrang, prang ka Salajo, pahi éléh ku Selam.
Kitu, kawisésa ku Demak deung ti Cirebon [47], pun.